Spin in het web

Hoe de Tweede Kamer weer in het centrum van het web kan komen

Geschreven op 2004-02-05 voor het vak Politiek Debat aan de Haagse opleiding politicologie van de Universiteit Leiden, waar we les kregen van G.J. Schutte, voormalig kamerlid namens het GPV.

Inleiding

Veel burgers voelen zich niet aangetrokken tot de manier waarop de Tweede Kamer functioneert. Vaak laat het de burger onverschillig. Toch is diezelfde burger vaak best geïnteresseerd in politieke onderwerpen; dat valt af te leiden uit de populariteit van politieke onderwerpen in de media en op discussiefora op het Internet. Tijdens een debat in de Tweede Kamer is onder andere opgemerkt dat het in de Kamer te weinig zou gaan over vraagstukken welke de burgers werkelijk raken. En van een echt politiek debat zou zelden sprake zijn.

In dit advies worden twee vragen beantwoord:

1. in hoeverre geven positie en functioneren van de Kamer aanleiding tot de kritiek?
2. welke mogelijkheden ziet u om aan de kritiek tegemoet te komen?

De titel, "Spin in het web", geeft aan wat de positie van de Tweede Kamer in de moderne samenleving zou moeten zijn. Onze moderne wereld bestaat steeds meer uit netwerken, en niet meer uit hiërarchische topdown structuren. De consequenties daarvan voor de Tweede Kamer zullen uitgebreid aan de orde komen.

Meningsvorming in de netwerksamenleving

Van hiërarchie naar netwerk

Meningen en beslissingen werden vroeger topdown genomen. Een groep mensen, bijvoorbeeld een zuil, koos een leider of vertegenwoordiger die mening van zijn groep vertegenwoordigde in een hoog orgaan zoals de Tweede Kamer. Dat paste ook bij de communicatiemedia van die tijd: krant en televisie is in feite ook topdown, want de informatiestroom gaat maar een kant op (van de elite in de media naad de informatieconsument).

De toename van communicatiemogelijkheden valt uiteen in drie interessante ontwikkelingen:

• er zijn meer televisiezenders gekomen
• er is een nieuw, interactief medium: het Internet, met discussiefora zoals www.fok.nl
• klassieke media en Internet worden vaak gecombineerd, zoals bij www.standpunt.nl

Dus zowel de kwantiteit als de kwaliteit van het aanbod is gewijzigd. Belangrijk is hier dat het Internet interactief is: de gebruiker kan reageren op het nieuws en meteen zijn of haar mening toevoegen en in discussie gaan met anderen. Inmiddels zijn er talloze discussiefora op het Internet. Hierdoor is de hoeveelheid politieke discussie toegenomen, hoewel deze vaak los staat van de politieke discussie zoals die in de Kamer plaatsvindt.

Ook de klassieke media gaan hierin mee en proberen steeds interactiever te worden. Daardoor worden ook prominente politici verleid om politieke uitspraken eerst in de media te doen en daarna pas toe te lichten in de Kamer.

Kortom, het model waarbij groepen burgers hun afgevaardigden naar een centraal discussieforum stuurden is verouderd. Er zijn nu meerdere, niet-hiërarchisch verbonden discussiefora, waarin de deelnemers vaak individuen zonder een sterke groepsbinding zijn en elk onderwerp (issue) zijn eigen voor- en tegenstanders aantrekt.

Dezelfde netwerkbenadering is ook populair voor organisatiemodellen voor het bedrijfsleven. De netwerkeconomie vraagt om bedrijven die zich snel aan kunnen passen en waarbij de bedrijfsonderdelen snel communiceren met de buitenwereld. Een ander voorbeeld van toenemende netwerkorganisatie is de internationale politiek. Waar vroeger vaste bondgenootschappen met een of meerdere dominante leden, zoals de NAVO, het toneel bepaalden, zijn nu ad-hoc coalities "of the willing" in de mode geraakt. Een voorbeeld daarvan is de ad-hoc coalitie die nu aanwezig is in Irak.

Netwerken en meningen

In Nederland zijn mensen vaak actief in verschillende omgevingen. School, werk, sportclub, kerk, enzovoorts beïnvloeden elkaar doordat mensen met verschillende achtergronden weer andere mensen in diverse omgevingen ontmoeten. De nieuwe media zoals Internet hebben die communicatiemogelijkheden alleen maar vergroot. Het netwerk waarin de Tweede Kamer actief is ziet er dus complex uit, met diverse draden en knooppunten.

Netwerken zijn dus niet hiërarchisch, maar de structuur van een netwerk staat wel toe dat een of meerdere spelers een centrale rol spelen. Zie onderstaande figuur voor een illustratie van twee bekende typen computernetwerken.

De kunst is om in het midden van het web te komen en een centraal discussieplatform te worden. De huidige positie van de Tweede kamer stoelt nog grotendeels op de verouderde topdown structuren; de Kamer zal wegen moeten zoeken om goed aan te sluiten bij de netwerksamenleving. Ook het functioneren van de Kamer laat wat dat betreft te wensen over. Wil je verbonden zijn met alle delen van het web, dan dienen er vanuit het centrum ook draden te lopen naar alle delen van dat web. Op dit moment bestaat een groot deel van de Tweede Kamer uit voormalige ambtenaren en is de discussie vaak detaillistische, ambtelijk en technisch. Dat verhindert een vlotte en begripsvolle communicatie met delen van de samenleving die dat taalgebruik niet weten te waarderen. Bovendien verdringt het onderwerpen die in de "disconnected" (niet verbonden) delen van de samenleving juist actueel zijn. Het presidium van de Tweede Kamer zou er goed aan doen op nog aandacht te besteden aan de onderwerpen die in andere discussiefora in de samenleving aan de orde komen. Door die onderwerpen snel op te pakken en te agenderen houd je de wind in de zeilen.

Het netwerkmodel toont ook dat er niet over "de burger" gesproken kan worden. De diverse knooppunten in het netwerk hebben elk een eigen cultuur, een eigen politieke agenda, enzovoorts, en daarmee beïnvloeden ze de knooppunten waar ze het meest direct mee verbonden zijn, en minder sterk ook meer veraf gelegen knooppunten. De centrale vraag is nu: hoe kom je te weten welke onderwerpen het meeste leven bij de meeste knooppunten? Het gemakkelijkst is dat door zelf een nabijgelegen knooppunt te worden voor de belangrijkste knooppunten. Middenin het web gaan zitten dus.

Het web weven

Harde draden en lossen draden

Door de centrale positie die de kamer inneemt heeft het altijd al elementen van een spin in het web gehad. Er waren altijd al vertegenwoordigers van diverse bevolkingsgroepen en met diverse achtergronden en er waren ook altijd al contacten met diverse maatschappelijke organisaties.

Deze contacten moeten niet verwaarloosd worden maar zijn niet meer afdoende. Binnen de huidige samenleving zijn niet alle groepen voorzien van vertegenwoordigende maatschappelijke organisaties. Zo zijn er wel veel moslims, maar weinig gezaghebbende vertegenwoordigers van deze groep mensen. En ook de bestaande vertegenwoordigende organisaties verliezen hun importantie nu zowel sportclub als kerk steeds minder belangrijk worden.

Kenmerkend voor de moderne netwerksamenleving is het snelle ontstaan en verdwijnen van knooppunten. De Kamer moet niet vertrouwen op een vaststaand aantal vaste maatschappelijke organisaties. Beter is het om een methode te vinden waarbij ook meningen en groepen in de gaten gehouden worden die niet maatschappelijk georganiseerd zijn. Dat is mogelijk door te veronderstellen dat elke prominente groep of mening een knooppunt vormt in het netwerk.

De knooppunten die ook nog eens maatschappelijk georganiseerd zijn zouden als de harde, centrale draden aangemerkt kunnen worden. Daarnaast spelen de zachte draden een rol: meningen en groepen zonder een maatschappelijke organisatie. Een open discussieforum, deels online, deels klassiek, waarbij mensen en meningen uit zulke zachte draden uitgenodigd worden om hun ideeen naar voren te brengen, zou kunnen helpen om de politieke agenda maar aan te laten sluiten bij die groepen en meningen die nu over het hoofd worden gezien.

Concreet valt te denken aan het organiseren van een open bijeenkomst, elk kwartaal, waarbij de agenda van de Tweede Kamer besproken kan worden. Dit kan ondersteund worden met een internetforum waarop eenieder zijn of haar mening kwijt kan.

Netwerk en communicatie

Een belangrijk onderdeel van het Internet zijn de Request For Comments (RFC's), waarin de technische specificaties van de communicatieprotocollen wordt beschreven. Deze protocollen zijn openbaar. Het idee is dat voor een goede communicatie een gemeenschappelijke taal van levensbelang is. Door computers dezelfde taal te laten spreken kunnen diverse computers van diverse merken toch over hetzelfde medium communiceren.

Analoog hieraan is het van belang dat delen van de samenleving dezelfde taal spreken. Van nieuwkomers mag verwacht worden dat ze Nederlands leren; van parlementariërs mag ook verwacht worden dat ze Nederlands spreken. Helaas is het zo dat veel parlementariërs geen Nederlands spreken, maar Parlementarisch. Het Parlementarisch is een taal die een aantal woorden uit het Nederlands heeft overgenomen, vooral veel Franse leenwoorden, en daarnaast ook een groot aantal Engelse termen uit het bedrijfsleven heeft opgenomen. Het Parlementarisch kenmerkt zich ook door lange en vage zinnen en door een vorm van humor die alleen begrepen wordt door mensen die het Parlementarisch als moedertaal geleerd hebben. Het heeft een zeer nauwe relatie met de ambtenarentaal. Ook de vertegenwoordigers van de maatschappelijke organisaties begrijpen Parlementarisch. Helaas is het zo dat het overgrote deel van Nederland geen Parlementarisch spreekt, noch begrijpt, noch waardeert. Alleen als het presidium van de Tweede Kamer eist dat de kamerleden Nederlands spreken en hun Parlementarische frasen vertalen in het Nederlands is er hoop op communicatie met nieuwe knooppunten buiten de Tweede Kamer.

De manier waarop op Internet de discussie gevoerd wordt is vaak als ruw, grof en populistisch bestempeld. Dat heeft veel te maken met het anonieme karakter van het Internet: de deelnemers kunnen anoniem hun mening geven en veel sociale conventies op het gebied van beschaafd en voorzichtig taalgebruik en wat wel en niet politiek correct is vallen dan weg. Dit wordt tegengegaan door het aanstellen van moderators, mensen die de discussie beschaafd en steekhoudend (ontopic) moeten houden. Het elkaar doelloos beledigen (flaming) wordt daarmee bestreden. Toch blijft de discussiestijl op het Internet harder en minder politiek correct.

De bestaande politieke cultuur kan daarvan schrikken en zich afkeren. Uiteindelijk moet daarvoor een prijs betaald worden. Zo is een deel van de LPF aanhang voor de oprichting van die partij erg actief geweest op het Polinco (politiek incorrect) forum, waarvan de servers in de USA stonden. Daardoor maakte Nederlandse antidiscriminatie wetgeving weinig kans. De bestaande politiek wilde een aantal onderwerpen liever niet behandelen, en de afloop ervan is bekend. Als de Tweede Kamer serieus genomen wil worden als een centraal forum in de samenleving dan moet het zich nooit afkeren van bepaalde onderwerpen, maar alle onderwerpen bespreekbaar maken die leven in de samenleving. Door bepaalde meningen verdacht of strafbaar te maken diskwalificeert de Kamer zich als plaats van discussie. Wel is het toegestaan de manier waarop een mening wordt uitgedragen aan bepaalde voorwaarden te verbinden; hierin moet echter zoveel mogelijk souplesse betracht worden. Wil de Kamer een spin in het web zijn, dan moet het zich ook zo gedragen en alle draden laten samenkomen, en met elkaar zien te verbinden.

Intern functioneren

Nu de omgeving van de Kamer zo veranderd is kan het bijna niet anders of ook de interne organisatie van de Kamer zal aangepast moeten worden. Het doel hierbij is dat de Kamer goed moet kunnen functioneren binnen een netwerksamenleving; liefst moet de Kamer een soort spin zijn in het moderne web. Een spin voelt meteen aan de trillingen in zijn draden dat er een vlieg in het web gevolgen is. De Kamer moet streven naar hetzelfde. Wat er leeft in de diverse knooppunten van de samenleving is aan verandering onderhavig en grillig. Het vermogen van de Kamer om soepel en alert daarop in te spelen en dat te vertalen in een juiste vergaderagenda is cruciaal.

Bij voorkeur zou een flexibel netwerkmodel ontworpen moeten worden om de agenda van de Tweede Kamer te bepalen. De oude maatschappelijke organisaties, de media, de regering en de gewoonten bepalen nu teveel de vergaderagenda. Het zou mooi zijn als deze agenda door meerdere personen, organisaties en ontwikkelingen ingevuld zou kunnen worden, waarbij het presidium uiteraard de eindregie dient te voeren.

Hiermee worden vier vliegen tegelijk gevangen. Ten eerste zal de politieke agenda dan meer overeenkomen met de agenda's zoals die in de delen van de samenleving bestaat. Ten tweede voorkomt het dat er langdurige en technische debatten gevoerd worden over onderwerpen die in de rest van de samenleving niet als erg belangrijk worden ervaren. Ook wordt hiermee de te grote macht van de traditionele maatschappelijke organisaties gebroken, die nu nog teveel invloed hebben op de agenda van de Tweede Kamer. En tenslotte geeft het de Kamer de gelegenheid om initiatief naar zich toe te trekken en minder reactief ten opzichte van de regering te handelen.

Aanbevelingen

Commissie nieuwe netwerken

De verdeling van de Kamer in vaste commissies bepaalt ook de agenda en de contacten met maatschappelijke organisaties. Een snel veranderende samenleving zal zich vervreemden van een Kamer die vertrouwd op vaste commissies en vaste contacten in de samenleving. Misschien valt het te overwegen om een systeem in te richten waarbij de commissies minder vast zitten aan bepaalde onderwerpen en externe contactpersonen. Een andere mogelijkheid, die eenvoudiger is te implementeren, is om een nieuwe commissie op te richten die tot taak krijgt groepen en meningen te onderzoeken die niet via bestaande maatschappelijke organisaties worden vertegenwoordigd. Een soort commissie voor nieuwe netwerken dus.

Agenderingssysteem

Het bepalen van de agenda en de gespreksonderwerpen is nu vooral afhankelijk van de agenda's van de media, de ministeries en de vaste kamercommissies. Dit maakt de Kamer soms tot een speelbal van externe krachten. Om de Kamer meer controle te geven over de agenda kan een aparte, kleine agenderingscommissie gebruikt worden. Hierin komt dan een vertegenwoordiger uit elke vaste commissie, liefst ook gevarieerd naar fractie. Aanvragen voor een spoeddebat en dergelijke zouden dan eerst door deze commissie behandeld moeten worden om zo de waan van de dag iets af te remmen.

Buitenlandse contacten uitbreiden

Het is een illusie om te denken dat de Nederlandse samenleving in kaart valt te brengen binnen de Nederlandse staatsgrenzen. Veel van wat hier gebeurd wordt elders op gang gebracht. Elke vaste commissie zou iemand moeten hebben die relaties onderhoudt met overeenkomstige Kamercommissies in onze buurlanden. Dit gaat verder dan een enkel bezoekje; doel is om bij elk onderwerp ook de situatie en overwegingen van buurlanden te betrekken. Oftewel meer inbedding in het internationale netwerk.

Cursus internet

Van de meeste Kamerleden verwacht mag worden dat zij zich soepel kunnen bewegen op het Internet. Toch kan het lastig zijn om als parlementariër goed te reageren op e-mail van burgers en om op correcte wijze deel te nemen aan publieke fora op Internet. Bovendien zijn voor velen de verschillende Internetfora en hun doelgroepen niet allemaal bekend. Een korte vrijwillige kennismakingscursus met deze netwerken en hun eigenschappen kan de wereld voor veel nieuwe en minder nieuwe kamerleden vergroten.

Geen specialisten maar generalisten

Om een goede sturing te kunnen geven aan een ingewikkeld systeem in het belangrijk om in ieder geval enig zicht op alle delen van het systeem te hebben. Het is niet goed als kamerleden of groepen kamerleden (commissies) zich teveel specialiseren. Dat leidt tot teveel detaillistische discussies waarbij het grote overzicht soms verloren gaat. Ook leidt het tot vaste relaties binnen het vastgeroeste maatschappelijke middenveld, en dat verkleint de aansporing om ook contacten te smeden met nieuwe netwerken die burgers tegenwoordig maken.

Dit is in te richten door een maximum tijdsduur aan het lidmaatschap van een vaste kamercommissie te verbinden van bijvoorbeeld drie jaar. Daarna is het de bedoeling in een andere vaste commissie plaats te nemen.

Minder middenveld

Het huidige maatschappelijke middenveld heeft in veel gevallen een groot deel van de achterban verloren. In veel gevallen hebben gesubsidieerde specialisten een grote invloed, en die vertolken vaker de mening van betrokken ambtenaren dan van de beoogde burger.

Het overleg en de contacten met het maatschappelijk middenveld dient afgebouwd te worden. Dat is mogelijk door ze minder inspraak te geven via adviesraden en dergelijke.

Open een online forum

Erg geliefd zijn de zogenaamde fora op Internet, waarop mensen hun mening kunnen geven en met elkaar in discussie kunnen gaan. Dit opent een enorm potentiaal om reacties van de burger te krijgen op het eigen functioneren, en om in discussie te treden met de burger.

Het gevaar is aanwezig dat zulke discussies uit de hand lopen, daarmee het imago van de Tweede Kamer besmeurend. Door restricties te stellen aan de deelname en door actief te modereren kan dit goed in de hand worden gehouden. Zo zou bijvoorbeeld gevraagd kunnen worden een geldige naam en adres op te geven, waarna een wachtwoord per post naar de nieuwe gebruiker wordt gestuurd. Deelname is dan niet meer anoniem en strafbaar gedrag en misbruik is dan te traceren. Actieve en beschaafde deelnemers kunnen bevorderd worden tot hulpmoderatoren, zodat de gebruikers elkaar na verloop van tijd gaan corrigeren en al te kostbare moderatie door personeel van de Tweede Kamer niet meer nodig is.

Gebruik specialisten

Het is goed mogelijk om als kamerlid een generalist te zijn en toch gebruik te maken van specialistische kennis. Door tijdens vergaderingen van de vaste kamercommissies bij gelegenheid een externe specialist uit te nodigen kan de discussie verrijkt en verhelderd worden. Zo'n specialist zou dan wel deel mogen nemen aan de vergadering, maar heeft uiteraard geen stemrecht. Specialisten kunnen gevonden worden in het bedrijfsleven, via universiteiten, of andere bronnen, afhankelijk van het onderwerp. Specialisten zijn bij voorkeur een actief deelnemer aan een of meerdere netwerken die relevant zijn voor hun specialisme.

Conclusie

De hoofddraden

Tot slot kan bovenstaande in een aantal punten samengevat worden:

• de samenleving is niet langer hiërarchisch maar een netwerk
• de Kamer is slechts een van de vele knooppunten
• elk knooppunt in de samenleving heeft een eigen agenda
• knooppunten en agenda's zijn erg veranderlijk
• de Kamer moet een hoofdknooppunt zijn, middenin het web
• maatschappelijke organisaties vertegenwoordigen niet alle groepen en meningen
• de agenda van de Kamer moet flexibeler en met aandacht voor alle knooppunten
• de taal en cultuur van de kamer moet meer conform de rest van de samenleving
• de interne structuur van de Kamer moet zich op de netwerksamenleving afstemmen

De omslag van hiërarchisch denken naar netwerkdenken zal niet meevallen. Niet langer kunnen normen, waarden, en agenda van bovenaf gestuurd worden. Maar wie in het midden van het web zit kan wel belangen afwegen en de communicatie sturen. Het innemen van die centrale positie vraagt veel flexibiliteit en aandacht voor de omgeving. Daarbij past het om de taal en cultuur van de omgeving te begrijpen en zelf goed en duidelijk te communiceren. In dit advies zijn een aantal concrete suggesties gedaan om dit te verwezenlijken.

Vliegen vangen

Ook in een groot web, waarbij de spin voeling heeft met alle draden, kan een spin maar een vlieg tegelijk verorberen. Als er twee vliegen tegelijk gevangen zijn zal er toch een keuzen gemaakt moeten worden. Als de spin een sterke vlieg te lang met rust raakt dan is daar de kans dan het web sterk beschadigd wordt door de vlieg. Dus soms moet een vlieg tijdelijk in draad gewikkeld worden voordat het verorberd wordt.

De Kamer is te vergelijken met zo'n spin. Als twee urgente onderwerpen zich aandienen dan kan een van die onderwerpen niet zomaar genegeerd worden. Desnoods moet een van de onderwerpen gekalmeerd en ingepakt worden, terwijl het andere onderwerp verorberd wordt.

Zonder goed web ook geen goede vliegen. De Kamer dient eerst een goed web te spinnen, gericht op de moderne samenleving en niet alleen afhankelijk van oude maatschappelijke organisaties, en dan komen de goede vliegen als vanzelf in het web.